Thúc đẩy hành động phòng chống thuốc lá trong khu vực ASEAN

Nỗ lực kiểm soát thuốc lá

Theo Atlas phòng chống thuốc lá ASEAN cập nhật lần thứ 6 (năm 2024), Liên minh phòng chống tác hại thuốc lá khu vực Đông Nam Á (SEATCA) chỉ ra, có tới hơn 129 triệu người hút thuốc ở độ tuổi trưởng thành tại các nước ASEAN, gấp đôi dân số của Indonesia. Bên cạnh đó, tỷ lệ nam thanh niên hút thuốc cao (dao động từ 11,4% đến 18,3%), đặc biệt là tại 5 nước Indonesia, Malaysia, Myanmar, Philippines và Thái Lan.

Tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử của thanh thiếu niên (từ 13 – 15 tuổi) rất cao, dao động từ 13,3% - 17,6%), đặc biệt là ở Brunei, Malaysia, Philippines và Thái Lan. Tại Việt Nam, chỉ số này ở mức 3,5% và đang cao hơn tỷ lệ hút thuốc lá truyền thống ở thanh thiếu niên (1,9%).

Hiện nay, hầu hết các nước ASEAN đã ra quy định cấm buôn bán, tiếp thị trực tuyến các sản phẩm thuốc lá và thuốc lá điện tử/thuốc lá nung nóng, ngoại trừ Indonesia, Myanmar và Việt Nam.  Bên cạnh đó, Brunei, Lào, Singapore và Thái Lan cấm trưng bày sản phẩm thuốc lá tại các điểm bán hàng. Indonesia chưa ban hành cả nước lệnh cấm này nhưng đã có 21 thành phố/huyện triển khai. Việt Nam cho phép trưng bày không quá một bao hoặc một tút hoặc một hộp của một nhãn hiệu thuốc lá tại điểm bán.

 Việt Nam nằm trong số những quốc gia có sản lượng bán thuốc lá cao nhất ở ASEAN

Một giải pháp hạn chế thuốc lá phổ biến, đó là cấm hút thuốc lá toàn diện tại nơi làm việc và các địa điểm công cộng. Các nước Brunei, Campuchia, Lào, Myanmar và Thái Lan đã có luật quy định vấn đề này. Việt Nam là một trong những quốc gia vẫn cho phép hút thuốc tại các khu vực dành riêng cho người hút thuốc tại sân bay, khách sạn, quán bar/pub.

Về biện pháp cảnh báo sức khỏe bằng hình ảnh trên bao thuốc, Thái Lan đang làm tốt nhất với tỷ lệ diện tích hình ảnh cảnh báo lớn bằng 85% diện tích bao thuốc, tiếp đó Singapore, Brunei, Lào và Myanmar với 75%. Tại Việt Nam, con số này là 50%, thuộc nhóm các quốc gia có diện tích cảnh báo sức khỏe bằng hình ảnh nhỏ nhất trong khu vực.

Bên cạnh đánh giá hiệu quả triển khai công tác phòng chống tác hại thuốc lá tại các quốc gia Đông Nam Á, SEATCA cũng công bố một báo cáo mới về cách thức ngành công nghiệp thuốc lá can thiệp vào việc định hình chính sách y tế cộng đồng tại khu vực. Nổi bật là việc các công ty thuốc lá đang triển khai các hoạt động quyên góp và tài trợ về sức khỏe, giáo dục và phát triển cộng đồng.  Phân tích của SEATCA cho thấy các hoạt động này vượt ra ngoài mục đích từ thiện mà còn đóng vai trò như những kênh ảnh hưởng để thúc đẩy môi trường chính sách theo hướng có lợi cho lợi ích của các doanh nghiêp, tập đoàn thuốc lá, gây ảnh hưởng tiêu cực đến quản trị và lợi ích cộng đồng.

SEATCA cảnh báo rằng những trường hợp như vậy không chỉ vi phạm các cam kết theo Công ước Khung của WHO về Kiểm soát Thuốc lá (FCTC) mà còn mở đường cho ngành công nghiệp thuốc lá lấn át sức khỏe cộng đồng và các ưu tiên phát triển khác. Để ứng phó, 6 quốc gia ASEAN (Brunei, Campuchia, Lào, Philippines, Singapore và Thái Lan) đã ban hành các chính sách cấp độ quốc gia để bảo vệ bộ máy hành chính khỏi sự can thiệp của ngành công nghiệp thuốc lá. Ngoài ra, các nước Lào, Malaysia, Myanmar và Thái Lan đã cấm doanh nghiệp thuốc lá thực hiện các hoạt động được mô tả là “trách nhiệm xã hội doanh nghiệp”.

Một trong những giải pháp chính sách cùng lúc mang lại nhiều lợi ích cần đẩy mạnh, đó là tăng thuế thuốc lá. Theo bà Bungon Ritthiphakdee, Cố vấn cấp cao của SEATCA, việc áp dụng thuế thuốc lá giúp các quốc gia đạt được ba lợi ích lớn: giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá, tạo ra nguồn thu thuế cao hơn để phân bổ cho các mục tiêu ưu tiên phát triển khác của chính phủ. Đồng thời, tạo nguồn thu bổ sung để tài trợ cho các chương trình phòng chống tác hại thuốc lá và nâng cao sức khỏe.

Tại ASEAN, Thái Lan có tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá cao nhất (81,3%), tiếp theo là Singapore (70,7%) và Brunei (62%). Việt Nam nằm trong số ba quốc gia ASEAN có tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá thấp nhất (dưới 35%) trong khu vực. 

Bà Bungon Ritthiphakdee, Cố vấn cấp cao của Liên minh phòng chống tác hại thuốc lá khu vực Đông Nam Á (SEATCA) chia sẻ về các chính sách kiểm soát thuốc lá tại ASEAN

Kinh nghiệm cải cách thuế thuốc lá thành công

Trong số 10 quốc gia ASEAN, có 6 quốc gia hiện đang áp dụng hệ thống thuế tuyệt đối (ấn định trên mỗi bao thuốc) với thuốc lá, gồm: Brunei, Indonesia, Malaysia, Philippines, Singapore, Myanmar. 2 quốc gia Lào, Thái Lan áp dụng thuế hỗn hợp cả thuế tuyệt đối và thuế theo tỷ lệ trên giá bán. Chỉ còn lại Việt Nam và Campuchia đang áp dụng thuế theo tỷ lệ.

Tại Philippines, công tác cải cách thuốc lá bao gồm tăng thu thuế thuốc lá hơn 400% đã giúp giảm 30% tỷ lệ người hút thuốc – một kết quả ấn tượng với cộng đồng quốc tế. Năm 2012, Phillipines bắt đầu tiến trình cải cách thuế thuốc lá bằng cách hợp nhất 4 bậc thuế tiêu thụ đặc biệt thành một mức duy nhất vào năm 2017, sau đó tiếp tục tăng thuế thêm 5 peso mỗi bao thuốc lá mỗi năm, đạt mức 60 peso (tương đương 1 USD) mỗi bao thuốc lá vào năm 2023.

Cải cách này đã nâng mức thuế tiêu thụ đặc biệt của thuốc lá ở phân khúc cao cấp lên 110% và ở phân khúc trung bình lên hơn 700% so với năm 2012. Nhờ đó, tỷ lệ hút thuốc tại Philippines đã giảm mạnh từ 27% năm 2009 xuống còn 19,5% năm 2021, tương đương mức giảm 30%. Đồng thời, doanh thu từ thuế tiêu thụ đặc biệt tăng từ khoảng 680 triệu USD năm 2012 lên 2,9 tỷ USD năm 2022. Cải cách thuế thuốc lá ở Philippines là một minh chứng rõ ràng cho một chính sách “cùng thắng” – vừa bảo vệ sức khỏe cộng đồng, vừa gia tăng nguồn thu cho ngân sách quốc gia.

Tại Thái lan, trong giai đoạn năm 1993-2017, chính Phủ Thái Lan đã tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá gấp 11 lần, trung bình khoảng 2 năm tăng một lần. Kết quả, thuế thuốc lá đã tăng từ 55% đến 90% giá bán buôn đã có thuế (tương đương mức tăng từ 120% giá xuất xưởng lên thành 693% giá xuất xưởng, nếu tính theo cách tính thuế của Việt Nam).

Năm 2017, Thái Lan tiếp tục cải cách thuế thuốc lá, chuyển đổi từ hệ thống thuế tỷ lệ sang hệ thống thuế hỗn hợp. Kết quả, thu ngân sách tăng hơn gấp 4 lần (từ 500 triệu USD năm 1993 lên gần 2,3 tỷ USD năm 2017), tỷ lệ hút thuốc (chung cả nam và nữ) trên toàn quốc giảm từ 32% (năm 1991) xuống còn 19,91% (năm 2017), trong khi sản lượng thuốc lá không thay đổi nhiều, dao động quanh con số 2 tỷ bao mỗi năm.

Kinh nghiệm cải cách thuế thuốc lá ở Thái Lan và Phillippnes đã cho thấy, áp thuế ở mức cao và tăng thuế thuốc lá đều đặn đã giúp giảm tỷ lệ hút thuốc lá, giảm tiêu dùng thuốc lá trong cộng đồng, và giúp tăng doanh số thu thuế từ thuốc lá.

Gánh nặng thuế thuốc lá tính theo tỷ lệ phần trăm giá bán lẻ thuốc lá ở các nước ASEAN

Nhìn sang Việt Nam, ông Nguyễn Tuấn Lâm, chuyên gia phòng chống tác hại thuốc lá của WHO cho biết, Việt Nam đang đánh thuế theo tỷ lệ đơn thuần dựa trên giá bán. Do vậy, nhà sản xuất, nhà nhập khẩu thuốc lá có xu hướng khuyến khích các nhãn thuốc giá thấp, chúng có thuế theo bao thấp hơn các nhãn giá cao. Mặc dù Việt Nam cũng có tăng thuế, nhưng mức tăng giá của các sản phẩm giá rẻ sẽ thấp hơn so với các nhãn hiệu đắt tiền hơn, tạo ra sự chênh lệch giá rộng hơn. Người tiêu dùng ít tiền hơn có thể chuyển sang các thương hiệu giá thấp hơn thay vì bỏ thuốc. Mặt khác, điều này làm tăng nguy cơ chuyển giá giữa nhà sản xuất và phân phối để trốn thuế, nếu công tác quản lý không chặt chẽ. Các nhà nhập khẩu cũng sẽ khai báo giá nhập khẩu thấp để tránh nộp nhiều thuế. Do đó, WHO khuyến nghị Việt Nam áp dụng một hệ thống thuế hỗn hợp với thuốc lá, bằng cách bổ xung thuế tuyệt đối trên mức thuế theo tỷ lệ hiện có.

Theo bà Bungon Ritthiphakdee, việc xây dựng và triển khai các chính sách thuế thuốc lá mang tầm nhìn dài hạn, hướng tới các mục tiêu vì sức khỏe cộng đồng. Việt Nam cần cân nhắc các đề xuất của WHO, đồng thời, yêu cầu ngành công nghiệp thuốc lá định kỳ nộp báo cáo tài chính chi tiết cho Chính phủ. Việc tăng cường hiệu lực, hiệu quả chính sách phòng chống thuốc lá sẽ giúp Việt Nam thu hẹp có bước tiến đáng kể trên lộ trình đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ người hút thuốc lá ở tất cả các lứa tuổi.